Rouwen is laveren

Gedenken houdt de herinnering levend. Voor de mensen die we door de dood uit ons midden zijn verloren, vaak heel enthousiast, betrokken en actief, houden we als geloofsgemeenschap ieder jaar begin november een herinneringsdienst. Ook de nabestaanden worden hiervoor uitgenodigd. Zij zijn vaak nog aan het ‘laveren’ in hun rouwproces. Anne Remijn beschrijft dit mooi in haar gedicht.

Laveren

Vandaag is het water kalm
vaar ik voor de wind
zijn mijn lijnen op orde
en ben ik baas
over mijn boot

Morgen kan de storm opsteken
is er tegenwind
zitten lijnen in de knoop
en verlies ik
de controle

Rouwen is laveren
leven met chaos
onverwachtse wendingen
ontrafelen van gevoelens
van bries naar orkaankracht
alle zeilen bijzetten
soms dobberen op zee

Niets verdringen
net niet verdrinken
laveren tussen de obstakels
van de rouw

Leven met chaos

‘Laveren’ is een term uit de scheepvaart. Hij duidt op het zigzaggend, soms tegen de wind in, varen met een zeilboot. De boot verandert bewust of onbewust voortdurend van koers. Soms is het water kalm en lijkt alles goed en mooi. Maar op een ander moment kan er een stevige tegenwind opsteken, soms zelfs een storm, die ervoor zorgt dat de rouwende de controle op zijn/haar leven (van alledag) verliest of dreigt te verliezen. Rouwen is ‘laveren’, is leven met chaos, met onverwachtse gebeurtenissen, en met het ontrafelen van soms tegenstrijdige gevoelens, zoals angst en verdriet, maar ook woede en boosheid. Als de wind verandert van een zachte bries naar een harde wind met orkaankracht, en dat kan meestal geheel onverwacht, van het ene op het andere moment gebeuren, dan betekent dat, om in de taal van de scheepsvaart te blijven, alle zeilen bijzetten. Soms is er ook helemaal geen wind en blijft het bij rustig dobberen. Met wind of zonder, degene die een dierbare is verloren moet een lange tijd, misschien tot zijn/haar eigen dood, ‘laveren tussen de obstakels van de rouw’.

Als de stilte komt

De oude Grieken vergeleken een zeereis met de reis van het leven. De storm die elk moment kan opsteken was zinnebeeld voor het kwaad en het lijden dat mensen kan treffen. De vraag was, hoe je reageert als je in een storm terecht komt en hoe je de boot van je leven door de storm heen kunt manoeuvreren. Zal het mij ooit lukken om zover te komen, dat er steeds minder bijsturing nodig is om de boot van het leven op koers te houden of om in ieder geval een nieuw evenwicht te vinden?

In ‘Als de stilte komt’ schrijft Toon Hermans over het niet vergeten van de overledene(n).

Nu ’t rouwrumoer rondom jou is verstomd,
de stoet voorbij is, de schuifelende voeten,
nu voel ik dat er ’n diepe stilte komt
en in die stilte zal ik je opnieuw ontmoeten.

En telkens weer zal ik je tegenkomen,
we zeggen veel te gauw: het is voorbij.
Hij heeft alleen je lichaam weggenomen,
niet wie je was en ook niet wat je zei.

Ik zal nog altijd grapjes met je maken,
we zullen samen door het stille landschap gaan.
Nu je mijn handen niet meer aan kunt raken,
raak je mijn hart nog duidelijker aan.

Ingrijpend

Aanwezigheid wordt afwezigheid. Tegelijk maakt niets zo aanwezig als de dood. De levenden zijn er. Die zie je straks of morgen of misschien over een paar jaar. Je kunt hen gerust even vergeten. De overledene is voorbij en niet voorbij. Steeds is er nog van alles dat aan hem/haar herinnert. Aanwezigheid werd afwezigheid en bleef aanwezigheid.

Verlieservaringen kunnen zeer ingrijpend zijn. Zij kunnen ervoor zorgen, dat we het stuur even kwijt raken, ja dat we onszelf kwijtraken. In de periode direct na het verlies denk je vaak aan wie (en wat) er niet meer is. Je voelt de pijn en het verlangen. Soms voel je de pijn als lichamelijke pijn. Soms voel je angst, een gevoel van verlatenheid, eenzaamheid (misschien te midden van veel mensen), maar ook woede en boosheid.

Tegelijkertijd gaat het leven door. Maar dat gaat niet zomaar. Beetje bij beetje kun je na een tijd ook heel even aan iets anders denken. Je lacht om een grap, je geniet van een lekkere maaltijd of je gaat een dagje weg om verstrooiing te zoeken.

Tijd maken

En dan denk je toch weer aan het gemis en voel je de pijn van het verlies alsof het gisteren is gebeurd. Rouwen is als een vingerafdruk. Geen enkel mens rouwt op dezelfde manier als een ander mens. Iedereen rouwt op zijn/haar unieke wijze. Er bestaan net zoveel manieren van rouwen als dat er mensen zijn. Rouw is als een slinger van een oude staande klok, die heen een weer beweegt tussen het gericht zijn op het verlies en de herinneringen én het gericht zijn op het leven hier en nu.

Dat betekent: tijd maken voor de rouw, de pijn van het verlies en voor mooie herinneringen, maar ook aandacht hebben voor de mensen om je heen, voor de beslommeringen van het dagelijks leven. Ieder mens maakt zijn eigen slingerbeweging en laveert op zijn eigen manier door de mist van al die verschillende emoties.

Blijf luisteren

Hoe kunnen we ermee omgaan? ‘Geef je niet over aan verdriet en kwel jezelf niet met gepieker.’ Dit advies gaf Jezus Sirach ongeveer 2000 jaar geleden aan zijn lezers of toehoorders. ‘Spreek jezelf moed in. Houd verdriet op een afstand, want het heeft velen te gronde gericht en dient geen enkel doel.’ (Wijsheid van Jezus Sirach 30:21.23) Gun jouzelf als rouwende de tijd voor het omgaan met je verlies. Vertel aan mensen die jou willen troosten of opbeuren wat je nodig hebt, maar ook waar je niet op zit te wachten.

Ga als iemand die er wil zijn voor een rouwende niet uit van je eigen manier van rouwen of je eigen behoeften. Geef de ander tijd en ruimte voor het verdriet, ook al is het al een tijd geleden dat de geliefde overleden is. ‘En telkens weer zal ik je tegenkomen, we zeggen veel te gauw: het is voorbij.’ Blijf luisteren zonder oordeel. ‘Een goede naam blijft tot in eeuwigheid’, zegt Jezus Sirach.

Volgens mij wil die uitspraak zeggen: mooie herinneringen zullen we zo lang mogelijk willen bewaren. Aan een goed en geliefd mens zullen mensen zich graag blijven herinneren, heel lang, misschien, over generaties heen, wel ‘tot in eeuwigheid’.